Zaman zaman Beyazıt’a, Üniversite tarihi yerleşkesi içerisindeki Profesörler Evine uğradıktan sonra,  sahaflar çarşısındaki kitapçılara şöyle bir göz atıp, Beyazıt Gülhane parkından Sarayburnu’na doğru geçerim. Hey gidi fani dünya; o muhteşem yüzyılların yaşandığı, Kanuni Sultan Süleymanların yaşadığı Topkapı Sarayının hemen önündeki çay bahçesinde dinlenirim ve becerebilirsem iki satır kitap okurum. Böyle bir günde Gülhane Parkının eski halini anımsadım. O yıllarda kafeslerin arkasına, gelen geçen görsün diye konulan doğa hayvanlarının hali bir kez daha içimi sızlattı. Düşündüm, kafeslerin içerisindeki bu özgür ruhlu ve masum hayvancıklar acaba kendilerini buraya kapatanları ve dışarıdakileri nasıl görüyorlardı? Doğalarından koparılan ve Tanrının kutsal saydığı bu canlıların neden kendi yaşamlarını seçme hakkı onlara verilmemişti?

“Adalet sadece insanlar için mi vardır” diyecek oldum kendi kendime ve Beyazıt sahaflarından aldığım bir kitabın sayfaları o an zihnimde çevrildi.  Eski İstanbul öykülerinde boy gösteren Kadırgalı Adalet Abla geldi gözümün önüne ve yüzümde alaycı bir gülümseme belirdi.  O kitaptaki öykünün kahramanı Adalet Abla aynı mahallede yaşayan Vicdan Ablalar ile komşu olurdu. Daldım gittim, Kadırga’nın daracık sokaklarından çekilen akşam güneşine. O güneş Mabeyinci Yokuşuna tırmandığında kömür ateşi ince belli semaverleri azar azar fokurdatmaya başladı. Adalet abla cumbadan cumbaya gerilmiş iplerden çatal çörekler, akşam simitleri, sefer tasları geçirirken sanki Vicdan Abla’nın çığlıklarını işittim bir an “ilahi Adalet Abla gözün kör olmasın senin emi”. Mahallenin ve Ahlak Sokağının gülü Vicdan Abla’nın bilinen Vicdan’dan hiç farkı olmadığını düşündüm.  Gerçekten, ahlak sokağının sakinlerine bir sorarsınız da bin işitirsiniz.  Vicdanlısı, vicdansızı yetmiş bin laf konuşur onun hakkında. İçi dışı bir bu güzeller güzeli kadını hep birilerine yakıştırırlar.  Esasında o zavallı kadın ahlak sokağının bir adım ötesini bilmez. Vicdan abla gibi hepimiz bu vicdansızlara bozuluruz ama gerçekte onlara çok şeyler borçluyuzdur. Vicdansızlar vicdansızca davranarak bizleri düşünmeye ve aklımızı kullanmaya teşvik ederler. Böylece gelişmesi için ciddi talim gerektiren bu iki değeri uyarırılar. Tanrı bizlere kötülük edenlerden, edeceklerden, kıskananlardan ve de çekemeyenlerden bin bir kere razı olsun. Onlar olmasalar bizler vicdanı, iyiliği, hoşgörüyü ve erdemli olmayı anlayamazdık, anlatamazdık. Vicdansız olanlar yalnız Vicdan Abla ile uğraşanlar değildir; sevenleri ayıranlar, eziyet edenler, özellikle ve bilerek kötülük edenler, haksız yere arkanızdan konuşanlar, yalancılar, dolandırıcılar hep vicdansızdır. Savunmasız kişilere, çoluğa, çocuğa ve de özellikle hayvanlara eziyet edenler bu sıralamada ilk başı çekerler. İftira edenler de belki bunlardan sonra gelirler. Katiller ve hırsızlar bile bunlardan daha çok şeyleri hak ederler, çünkü insanlar bazen bu vicdansızlar yüzünden katil olurlar veya da zorda kaldıkları için hırsızlık yaparlar. Bu nedenle evleriniz veya arabalarınız soyulduğunda siz o hırsızlara “vicdansız” dersiniz, ancak size birileri iftira ederse veya etmeye kalkışırsa bunlara da hem “şerefsiz” hem de “vicdansız” dersiniz ve daha fazla tepki duyarsınız. Doğrusu, böyle bir sıralama yapmak her zaman çok kolay olmayabilir, çünkü vicdansızlığın boyutları toplumlara, kültürlere ve mekânlara göre değişebilir yani göreceli olabilir. Örneğin,  adam öldürmek barışta olursa vicdansızlık savaşta olursa kahramanlıktır. Her şeye rağmen, vicdanın evrensel doğruları vardır, bunlar kültür, mekan ve zaman tanımaz. Her koşulda çocuklara ve hayvanlara kıymak vicdansızlıktır.

Bu kadar konuşmadan anlaşılacağı üzere “vicdan” doğru ile yanlışı, ayırt edebilme yeteneğidir. Dolayısıyla, vicdan ile akıl arasında ciddi bir bağlantı vardır. Evrensel doğrulardan itibaren vicdan göstergesi gaz pedalının üzerinde ne kadar sağa gidiyorsa “akıl” yazan araç o kadar süratlenecektir. Aklı kullanabilmek tanrısal bir sanattır. Kişi aklını ne kadar kullanabilirse o kadar tanrısal nitelikler kazanabilir. Tanrısal nitelikler kazanan kişinin de zaten en üst düzeyde vicdanlı olması beklenir, yani o göstergenin iyicene sağında yer alır. Vicdan azabı duyan bir kişinin yaptığı işi sonradan aptalca nitelemesi de bu yüzdendir. Vicdan konusunda hata yapmamak için sabırlı olmak şarttır. Bu nedenle sabır da tanrısal bir yetenektir ve en büyük erdemdir. Vicdansızlığın boyutları aklın boyutlarıyla ilişkili olduğundan bu azap o ölçüde önemlidir. Fidan gibi yiğide kıydık, güzelim kızı mahvettik, canım çocuğu rezil ettik, zavallı hayvandan ne istedik, bize zararı olmayan şu çalışkan karıncayı niye ezdik, köşedeki ağacı niye kestirdik, papatyayı niye topladık, çimene niye bastık derken Tanrısal niteliklere doğru süratli bir yolculuk başlamıştır. Kısacası, tanrısal nitelikleri kazanmak için gereken tek şey akıl ve bunu tamamlayan vicdanımızdır.  İnanç için var olan kurumlar düşünmemizi engellemediği, çıkar için kullanılmadığı ve vicdansızlığı maskelemediği sürece belki bizlerle Tanrı arasında bir köprü olabilir.

“El Hakim” yüce Allahın bir diğer adıdır. Hakim, hikmet sahibi olan, bilge kişi anlamına gelir. Vicdan sahibi olmak o kâmil kişinin en önemli erdemlerinden biridir. Hakim kişi vicdan ile akıl arasındaki ilişkinin farkına mutlak varmıştır ve evrensel doğrular konusunda duyarlıdır. Hakim, adaletin herkes ve hatta bir gün kendisi için de gerekeceğini bilir. Nazi Almanya’sında toplumun alt kademelerinden gelen ve esasında sıradan bir onbaşı olan Hitler hitabet sanatını çok yetkin bir şekilde kullanarak Alman toplumunu bilinen felaketlere doğru sürüklerken bu anaforun içerisinde ülkenin aydınları da kaybolmuştur. Ülkenin değerli hukuk adamları, hakimleri, savcıları ve avukatları bu faşist toplumsal hareketten etkilenmişler ve kendilerini bağımsız yargının değil bu olayların bir parçası olarak hissetmişlerdir. O günün Almanya’sında çok iyi hukuk eğitimi almış bu insanlar maalesef bilerek suçsuz insanları hapislere ve idamlara göndermişler, suçlu olup da faşist idare yanlısı olan kesime ise hoşgörü ile davranmışlardır. Bir hakime verilecek en büyük ceza onu bilerek yaptığı haksızlıklarda vicdanı ile baş başa bırakmaktır. Kalplerinde mutlak vicdan barındıran bu eğitimli insanlar sükûnet ve sabırla düşündüklerinde ve aklı ön plana aldıklarında bir sıradan, cahil ve maceracı onbaşının peşinde sürüklendikleri süre içerisinde yaptıkları hataları sonradan görmüşlerdir. Sadece kendi ülkesini ve insanını değil, tüm dünyayı felakete sürükleyen, binlerce insanın katline, suçsuz yere cezalandırılmasına neden olan bu lider bozuntusu özünde cehaletinden kaynaklanan aşağılık duygusunu tüm hayatı boyunca ülkenin aydınlarını hor görerek ve suçlayarak gidermiş ve her fırsatta onları halk ile karşı karşıya getirmiştir. Yakın zamanda Libya örneğinde gördüğümüz gibi bütün diktatörlerin ve diktatörlüklerin sonu mutlak hüsranla sonuçlanır. Halk ülkenin tarihsel, kültürel ve bilimsel birikiminden çok imarına ve sözde gelişen ekonomisine kendini kaptırmış, ancak yerleşen faşizm ve arkasından demokratik kurumların yok edilmesi ile birlikte yaşanan savaş ile beraber ülkede ne imar, ne ekonomi kalmış, Almanya bölünmüş ve Alman halkı esir duruma düşmüş ve büyük acılar yaşamıştır. Adalet herkes için dedik, Hitler Almanya’sının gerçekte bu değerli hukukçuları savaş sonrası bağımsız mahkemelerde yargılandıklarında aldıkları ağır cezalardan çok masum insanlara kıymaları nedeniyle vicdanlarına karşı olan sorumluluklarından dolayı kahrolduklarını itiraf etmişlerdir. Tek kişilik bir hücrede ölümü bekleyen veya idama giden bir masum insan onu haksız yere hücreye veya ölüme gönderen bir hakimden daha huzurludur. Ünlü filozof Sokrates’in dediği gibi genel olarak oldukça basit dengeler üzerine kurulan “mutluluk” ahlaki gelişimin sonucudur. Yazımıza ilham kaynağı olan, ahlak sokağında yaşayan Vicdan Abla, Adalet Hanımla olan ilişkilerindeki samimiyet ve dürüstlük nedeniyle mutludur, huzurludur ve özgür ruhludur. 

Bu vesileyle, elinde gereken saltanat ve güç varken kendini beğenmiş, Mussolini veya Hitler benzeri cahil diktatörlerin yaptığı gibi faşist ve teokratik bir idare yerine bizlere bağımsız demokratik bir cumhuriyet ve siyasetten bağımsız bir adalet sistemi hediye eden yüce Atatürk’ü saygı ile anar, hepinizin bu yıl kutlaması yapılmayan Cumhuriyet bayramını en içten dileklerimle kutlarım.  

Hakimlerin en ulusu yüce Tanrı aklımızı, vicdanımızı, ülkemizi, geleceğimizin temeli olan bağımsız yargımızı ve Cumhuriyetimizi korusun sevgili kardeşlerim.

Saygılarımla,

Prof. Dr. Erkut Attar